Dersim 1937-38 Sözlü Tarih Projesi (DSTP)
Türkiye “de ve Avrupa” da Dersim örgütlerine ihtiyaç duyulmasının nedenleri sadece anadilin, inancın ve diğer kültürel değerlerin yitirilmesi ve Dersim coğrafyasının tehlikeye atılması değildi. Bu ana kültürel unsurlar kadar önemli olan başka bir faktör daha vardı:
“1938” gibi bir “dönüm noktası” ve bu tarihte yaşanan “etnik ve kültürel katliam” la “yüzleşme” meselesi var! Bu nedenle Dersim halkı için son yüzyılda “tarih” denildiğinde akla gelen ve tarihi dönüm noktası sayılabilecek iki önemli olay vardır:
Birincisi “1938”, ikincisi “1994”. Bu iki “dönüm noktası”nın her biri, yüzyıllardır Dersim’de yaşayan insanların varoluşunda önemli bir dönüm noktasını ve bu varoluşun temel kültürel unsurlarını temsil ediyor…
Türkçe’deki kurumsal adı “Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu” olan bu özgün ve bağımsız Dersim teşkilatı, bu bölümde ele alacağımız bu alanda tarihsel bir “akademik-bilimsel” çalışma başlatmıştır.
Bu çalışma, FDG’nin “Dersim 1937-38 Sözlü Tarih Projesi (DSTP)” adı altında yürüttüğü kurumsal bir projedir. Bu kurum ve çalışmaları Dersim halkına aittir ve bu projenin belli bir noktaya gelmesinin ve belli bir noktaya kadar başarılı olmasının sebebi ki “üç yüz seksen” den fazla kişiyle yapılan röportajlar halkın bu çalışmayı canı gönülden sahiplenmiş, maddi ve manevi olarak katkı sağlamış olmasıdır.
PROJE FIKRININ KÖKENI VE GELIŞIMI
“DST projesi başlamadan önce bu çalışmanın temelini oluşturan girişimler ve faaliyetler”
Okuyucunun bu süreci bir bütün olarak anlayabilmesi için, bu noktada, Dersim 1937-38 Sözlü Tarih Projesi “nden önce ve sonra, FDG” nin kuruluşundan önce ve sonra yapılan çalışmalara kısa bir genel bakış sunmanın yararlı olacağını düşünüyoruz:
Bu çalışmaların en kalıcı ve önemli sonucu hiç kuşkusuz 28 Ağustos 2009 tarihinde başlatılan ve ilk aşamasını 2012 yılında tamamlayan “Dersim 1937-38 Sözlü Tarih Projesi” dir (DSTP).
DSTP’nin “ilk” adımları
DSTP “nin ilk adımları 12 ve 14 Eylül 2008 tarihlerinde Almanya” nın Dortmund kentinde atılmıştır. FDG üyeleri, akademisyenler ve siyasetçilerin katıldığı toplantılarda, “Dersim Dokümantasyon ve Arşiv Merkezi” kurulması kararlaştırıldı.
2009 yılının ortalarında Dersimli Dicle Akar, Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu “na (FDG) ‘Dersim Tertelesi’ nin Belgelenmesi ve Uluslararasılaşması” için somut bir proje sundu.
FDG bu proje teklifini “uygulanabilir” olarak kabul etti ve resmi olarak böyle bir projeyi başlatmaya karar verdi.
7 Haziran 2009 tarihinde, yine Bonn’da düzenlenen 4. Avrupa Dersim Kültür Festivali için açılan teklif çağrısında bu çalışmanın aciliyetine dikkat çekildi.
“Son tanıklar göçmeden elinizi uzatın” sloganıyla bir standın açılmasıyla ilk pratik adım atıldı.
DSTP komitesinin oluşturulma süreci
Dersim Dostları, Dersim ve Alevi topluluklarının katkı ve dayanışmaları ile 28 Ağustos 2009 tarihinde FDG-YK, Denetim, Disiplin ve İnanç Komitesi, dernek liderleri ve bazı şahsiyetlerin katıldığı bir toplantıda “DSTP Komitesi” kurulmuştur.
DSTP komitesi başlangıçta bir “akademik komite” olarak kurulmuştur. Bu komitede Filiz Aktaş, sosyolog Mehmet Yıldız ve eğitimci Dicle Akar yer aldı. Kısa bir süre sonra Dicle Akar, Clark Üniversitesi “nde soykırım konusunda dünyaca ünlü öğretim görevlisi olan Prof. Dr. Taner Akçam ile bir ilişki kurdu ve desteğini istedi.
DSTP Komitesi” nin
oluşturulma süreci Bu sayede Sayın Akçam, projenin “Akademik Komitesi” ne de dahil edilmiştir.
Sabancı Üniversitesi’nden Prof. Dr. Leyla Neyzi ve FDG Başkanı Yaşar Kaya da komiteye katıldı.
“Mart 2010″da Cemal Taş, “Haziran 2010″da Mimar Sinan Üniversitesi’nden sosyolog Doç. Dr. Şükrü Aslan ve avukat Hüseyin Aygün DSTP komitesine katılmış ve çalışmalara aktif olarak katılmışlardır.
Ne yazık ki, DSTP Komitesi’ndeki bazı kişiler “işi kurumsuzlaştırmış ve kişisel bir boyuta oturtmuş”, “hesap verebilirlik açısından kurallara ve şeffaflığa uymamış”, FDG ve DSTP adına yetkilendirilmiş kişi ve kuruluşlar sorumluluklarını zamanında yerine getirmemiş ve belki de bu olumsuz durum bizim bilmediğimiz başka nedenlerle ortaya çıkmıştır.
“Bu proje (DSTP) ile FDG, ilk aşamada 1938 ‘in çağdaş tanıklarıyla yapılan sözlü görüşmeleri tamamlamak ve ikinci aşamada bu materyal ve ürünleri uluslararası araştırmacıların kullanımına sunmak istiyor…’.
Dersim 37/38 Tertelesi sözlü tarih belgeleri Shoah Vakfı” na teslim edildi.
Shoah Vakfı ile Anlaşma
BERLİN – Avrupa Dersim Dernekler Birliği’nin 2009 yılında başlattığı Dersim Tertelesi* sözlü tarih projesinin belgeleri, 17 Kasım’da Berlin’de düzenlenen bir toplantıyla katliam ve soykırımlarla ilgili arşiv tutan USC Shoah Vakfı’na teslim edildi. Toplantıya Cem Özdemir, SPD Milletvekili Sevim Aydın, Sol Parti’den Hakan Taş ve Berlin Kreuzberg Belediye Başkanı Clara Hermann da katıldı.
Söz konusu sözlü tarih çalışması, Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu ve Clark Üniversitesi iş birliğinde gerçekleştirilmiş ve sekiz farklı ülkede yaşayan 1937-38 katliamlarından sağ kurtulanlarla 360 derece görüşme yapılmıştır.
AÇILIŞ ÖDÜLÜ CEM ÖZDEMİR OLDU: BÖYLE BİR SUÇLA KARŞI KOYMAK KOLAY DEĞİL
Açılış konuşmasını Almanya Tarım Bakanı Cem Özdemir yaptı. Bu projede emeği geçen herkese teşekkür eden Özdemir, “Böyle bir suçla karşı karşıya kalmak kolay değil.
15 yıl boyunca çalıştılar ve hem Türkiye “de hem de diasporada 360 derece video kaydı yaptılar. Bunu tüm kalbimle takdir ediyorum.‘Çalışmada önemli bir katkı sağlayan Hasan Saltık’ a da teşekkür eden Özdemir,” Dersim Tertelesi kitabı için 10 yılını araştırma yapmak, arşivleri değerlendirmek, fotoğraf toplamak ve görgü tanıklarının raporlarını okumak için harcadı.
Özdemir konuşmasına şöyle devam etti: “2005 yılında bizzat Dersim’deydim. Bu bölgenin etkileyici zenginliğini gördüm. Munzur, Fırat, Kızılırmak gibi dağlar ve nehirler; Kurmançi, Zazaca, Türkçe, Ermenice gibi diller; Aleviler, Sünniler, Hıristiyanlık gibi dinler ve inançlar.
Ama Dersim’de yaşanan acıların ve devlet baskılarının tarihi de bir o kadar uzun. Açık ve demokratik bir toplum için, pogromların, katliamların ve soykırımların olmadığı bir gelecek için mücadele ediyorsak, enerjik bir sivil topluma ihtiyacımız var. Avrupa Dersim Derneği ve USC Shoah Vakfı bunun mükemmel örnekleridir.”
KARABULUT: DEMOKRASİ İÇİN BİR DÖNÜM NOKTASI
Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu 2’nci Başkanı Kemal Karabulut ise yaptığı konuşmada, Dersim katliamına tanıklık edenlerin çocuklarının yıllarca acı bir sessizlik içinde büyüdüğünü anlattı.
“Tarif edilemez acıya rağmen, kan ve intikam aramayacağız.” Dersim halkının talepleri mütevazı, rasyonel ve karşılanması kolay” diyen Karabulut, “Dersim Tertelesi’yi belli bir siyasi ideolojinin perspektifinden değerlendirmek gibi basit bir yaklaşımla ele almak yerine, durum budur” dedi.
“Bu, sorumlu hissetmekle ilgili.” “Bu sözlü görüşme tutanaklarının dünyanın en büyük görsel arşivi olan ŞOAH VAKFI ‘na törenle teslim edilmesi de Türkiye’ de demokrasi tarihinde bir dönüm noktası olarak görülebilir.”
BU AŞAMAYA NASIL GELDIK?
Dersim Tertelesi Sözlü Tarih Projesi sözcüleri Dicle Akar ve Hasan Dursun, katliam mağdurlarının çocukları ve torunları olarak iki yıl boyunca başlattıkları çalışma için 1938 katliamının ardından 8 farklı ülkede 350 mağdurla 700 saate varan kayıt yapıldığını belirtti
Çok sayıda gönüllünün yanı sıra Prof. Dr. Taner Akçam, Prof. Dr. Deborah Dwork, Prof. Dr. Martin van Bruinessen, Prof. Hans Lukas Kieser ve Karen Jungblut “tan oluşan Bilimsel Danışma Kurulu” nun da destek sözü verdiğini açıkladılar.
SHOAH VAKFI KATLIAM VE SOYKIRIM BELGELERINI TOPLADI
Toplantıya USC Shoah Vakfı müdür yardımcısı Dr. katıldı. Kori Street konuşmasına, “USC Shoah Vakfı ile Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu arasındaki ortaklığı bugün kamuoyuna duyurmaktan onur ve memnuniyet duyuyorum” diyerek başladı.
Vakfın 1994 yılında “Sindler’in Listesi” filminin yapımından sonra kurulduğunu belirten Dr. K. Street, vakfın soykırımdan kurtulanların ve tanıkların ifadelerini kaydetmek, onları sonsuza kadar korumak, bu anıları eğitim ve araştırma yoluyla canlı tutmak için kurulduğunu söyledi.
Dr. Dersim Federasyonu tarafından USC Shoah Vakfı’na verilen röportajları almaktan onur duyduğunu söyledi. Street, “Bu ilgi çekici tanıklıklar, 55.000 diğer tanık röportajıyla birlikte, dünya çapında erişilebilir olmaları için görsel tarih arşivimizde korunacak, dijitalleştirilecek ve indekslenecek” dedi.
TERTELE NEDIR?
Dersim halkı doğal afeti, depremi “deprem” olarak tanımladığı gibi, 1937/38 katliamını da yani yaşadığı toplumsal felaketi “tertele” olarak tanımlıyor.
Tertele uzun süre bir katliam/katliam olarak tanımlanırken, başta FDG (Avrupa Dersim Federasyonu) olmak üzere Dersim kurumları bu soykırım tanımlamasından yetinmiş ve soykırımı “Tertele” olarak kavramsallaştırmıştır.
Etkinliğin değerlendirilmesi
• “Dersim 1937–1938: Sözlü Tarih Projesi” 06.12.2024 tarihinde Duisburg’da
• BDAJ-NRW e.V.’nin Kiriv 4.0 projesi kapsamında, 6 Aralık 2024 tarihinde Dersim Gemeinde Westfalia e.V. ve Zentrum für Kultur Hochfeld (SGDV e.V.) ile ortak bir bilgilendirme etkinliği düzenlendi. Etkinlik, bu vesileyle kiralanan ve derneğin desteğiyle tasarlanan Suryoye Ruhrgebiet e.V.’nin tesislerinde gerçekleştirildi.
• Gecenin ana teması “Dersim 1937–1938: Sözlü Tarih Projesi – DSTP” idi. Dersim Cemaatleri Federasyonu’ndan (FDG) İsmail Yüceer konuşmacı olarak davet edildi. Etkinlik, saat 18.00’den kısa bir süre sonra konuşmacının konuşmasıyla başladı. İlk olarak, Sayın Yüceer, 1926’dan itibaren Dersim soykırımının kronolojik bir değerlendirmesini yaptı. Dersim’de yaşananlarla ilgili kronolojik bilgiler sundu ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra yazılan raporlara dikkat çekti. Daha sonra Avrupa Dersim Toplulukları Federasyonu’nun (FDG) Dersim Travma Projesi’nin (DSTP) önünü açan ve önemli katkılar sağlayan faaliyetlerini anlattı.
• Gecenin ilerleyen döneminde, kendisini gecenin asıl konusu olan “Dersim 1937–1938” sözlü tarih projesine ayrıntılı olarak adadı. Etkinlik büyük bir ilgiyle karşılaştı. 40 “tan fazla katılımcı dersi dikkatle dinledi ve ardından konuşmacıya çok sayıda soru sorma fırsatı buldu. Canlı tartışmalar, konunun öneminin ve bu olayların tarihsel olarak yeniden değerlendirilmesine yönelik geniş ilginin altını çizdi. Birçok genç katılımcının aktif katılımı özellikle memnuniyet vericiydi. Örneğin, Demenan aşiretine mensup genç bir siyaset bilimci, çevresinde Dersim” deki soykırım hakkında değerli raporlar sunabilecek birçok çağdaş tanık tanıdığı için sözlü tarih projesinin ikinci aşamasının başlatılması çağrısında bulundu.
• Akşam, derinlemesine düşünme ve daha fazla tartışma için alan sunan açık bir fikir alışverişi ile sona erdi. Bu etkinlik, hatırlama kültürüne önemli bir katkı sağladı ve nesiller arası diyaloğu teşvik etti. Avrupa Dersim Belediyeler Federasyonu ve Westfalia Dersim Belediyesi’nin Kiriv “Kiriv 5.0” projesi ile gelecekte tekrar birlikte çalışabilmelerini umuyoruz.
• Bize destek veren tüm katılımcı ve kuruluşlara teşekkür ederiz.
• Dersim Gemeinde Westfalia e.V.
